118 तत्वों के नाम | Hindi Periodic Table PDF

‘आवर्त सारणी’ PDF Quick download link is given at the bottom of this article. You can see the PDF demo, size of the PDF, page numbers, and direct download Free PDF of ‘Periodic Table In Hindi’ using the download button.

118 Elements Name List PDF And Periodic Table In Hindi PDF Free Download

आवर्त सारणी इन हिंदी

Periodic Table आवर्त सारणी : जिसको मेण्डलीफ का आवर्त नियम भी कहते है, मेण्डलीफ की मूल आवर्त सारणी के मुख्य लक्षण, आधुनिक आवर्त नियम, Medal’s का नियम इस लेख के माध्यम से हम आपको आवर्त सारणी (Periodic Table) के बारे में जानकारी देंगे तथा नीचे हमने Periodic Table PDF Format में भी प्रस्तुत कि हुई है, आप उसे भी Free Download Period Table कर सकते है।

मेण्डलीफ की लघु रूप आवर्त सारणी के दोष, दीर्घाकार आवर्त सारणी (Long Form Periodic Table) आदि से सम्बन्धित प्रश्नो की जानकारी के लिए हमारे इस लेख को ध्यान से पढ़े और इन्हे याद करलें क्यों की यहाँ से कई बार प्रश्नों को पूछ लिया जाता है।

बहुत समय पहले से वैज्ञानिक तत्वों को एक क्रमबध्द और सरल रूप में व्यवस्थित करने का प्रयास करते रहे थे। इस दिशा में डॉबेराइनर (1817), जे. ए. आर. न्यूलैण्ड (1864), ड़ी. आई. मेन्डेलीफ (1869) और लोथर मेयर (1870) के योगदान अत्यंत महत्वपूर्ण साबित हुए।

तत्वों का प्रथम आवर्ती वर्गीकरण रशियन वैज्ञानिक मेन्डेलीफ की देन है। आधुनिक आवर्त सारणी मेन्ड्रेलीफ द्वारा प्रस्तुत आवर्त सारणी का ही आधुनिक रूप है।

सर्वप्रथम तत्वों को धातु और अधातु दो वर्गों में बाँटा गया, धातु वे होते है। जिनमें निम्नलिखित गुण होतें हैं

  • धात्विक चमक (Metallic Luster)
  • उच्च ऊष्मा चालकता
  • उच्च विद्युत चालकता

याद रखने के लिए आप इस pdf को print करवाके दीवाल पर चिपका दे उसको हररोज पढ़े, धीरज के साथ याद रखने की कोशिश करे। 118 नाम को आप 30 -30 के चार भागो में बाँटकर याद रखे।

मुख्य विशेषताएं:

  • वर्ग – आवर्त सारणी में 18 ऊर्ध्वाधर स्तंभ (Vertical Columns) होते हैं। प्रत्येक स्तंभ एक वर्ग कहलाता है। एक वर्ग के सभी तत्वों के समान रासायनिक और भौतिक गुण-धर्म होते हैं क्योंकि उनके बाहरी इलेक्ट्रॉनों की संख्या समान होती है।
  • आवर्त – आवर्त सारणी में तत्व पंक्तियों में क्रमबद्ध होते हैं। समान आवर्त के तत्वों की इलेक्ट्रॉन कक्षाओं की संख्या समान होती है।

संबंधित शब्दावलियां:

  • परमाणु संख्या : किसी तत्व की परमाणु संख्या उस तत्व के परमाणु के नाभिक में मौजूद प्रोटोन की संख्या होती है।
  • द्रव्यमान संख्या : किसी तत्व की द्रव्यमान संख्या उस तत्व के परमाणु के नाभिक में मौजूद न्यूट्रॉन की संख्या होती है।
  • परमाणु द्रव्यमान : परमाणु द्रव्यमान किसे परमाणविक कण, उप-परमाणविक कण, या नाभिक का द्रव्यमान होता है।
  • इलेक्ट्रॉनिक विन्यास : इलेक्ट्रॉनिक विन्यास, परमाणविक या आणविक कक्षाओं में किसी परमाणु के इलेक्ट्रॉनों का वितरण है।
  • गलनांक : वह तापमान जिसपर कोई तत्व अपनी अवस्था को ठोस से द्रव में बदलता है उसे तत्व का गलनांक कहते हैं।
  • क्वथनांक : वह तापमान जिसपर द्रव का वाष्प दाब द्रव के आसपास के दाब के बराबर हो जाता है और द्रव वाष्प में परिवर्तित हो जाता है उसे उस तत्व का क्वथनांक कहते हैं।

तत्वों का वर्गीकरण:

  1. वर्ग 1 में, जिसका स्थान सबसे बाईं ओर होता है, उसमें क्षारीय धातु रहते हैं (Li, Na, K, Rb, Cs और Fr)।
  2. क्षारीय मृदा धातु वे धात्विक तत्व होते हैं जो आवर्त सारणी के वर्ग 2 में पाए जाते हैं।
  3. आवर्त सारणी के मध्य भाग में वर्ग 3 -12 में पाए जाने वाले तत्व संक्रमण तत्व कहलाते हैं। संक्रमण तत्वों में, संयोजी इलेक्ट्रॉन एक से अधिक शेल में मौजूद होते हैं। कुछ मामूली अपवाद के साथ, संक्रमण धातु परमाणुओं की इलेक्ट्रॉनिक संरचना को [ns2 (n-1)d]m के रूप में लिखा जा सकता है, जहां आंतरिक d कक्षा में संयोजी-शेल s कक्षा की तुलना में अधिक ऊर्जा होती है।
  4. वर्ग 18 में, जो कोष्टक सबसे दाईं ओर होता है, आदर्श गैसें होती हैं ( He, Ne, Ar, Kr, Xe और Rn )। उनके सबसे बाहरी शेल्स में 8 इलेक्ट्रॉन होते हैं, He को छोड़कर, क्योंकि इसका बाहरी शेल होता है K और इसमें अधिकतम 2 इलेक्ट्रॉन ही रह सकते हैं।
  5. आंतरिक संक्रमण तत्व:
    1. परमाणु संख्या 58 से 71 (Ce से Lu) वाले 14 तत्व लैंथेनाइड्स कहलाते हैं और उन्हें तत्व लैंथेनम (La), समान अवस्थिति (आवर्त 6 में वर्ग 3) में परमाणु संख्या 57, के साथ रखा जाता है क्योंकि उनके बीच बहुत अधिक समानता है। हालांकि, सुविधा के लिए, उन्हें मुख्य आवर्त सारणी के नीचे अलग से दिखाया जाया है।
    2. परमाणु संख्या 90 से 103 (Th से Lr) वाले 14 तत्व ऐक्टिनाइड्स कहलाते हैं और उन्हें तत्व लैंथेनम (Ac), समान अवस्थिति (आवर्त 7 में वर्ग 3) में परमाणु संख्या 89, के साथ रखा जाता है क्योंकि उनके बीच बहुत अधिक समानता है। उन्हें भी मुख्य आवर्त सारणी के नीचे लैंथेनाइड्स के साथ दिखाया जाता है।

आधुनिक आवर्त सारणी हिंदी में

परमाणु 
संख्या
नाम एवं संकेतपरमाणु 
भार
खोजकर्तावर्ष
1हाइड्रोजन (H)1.0079एच. कैवेन्डिश1766
2हीलियम (He)4.0026पी. जानस्सेन व एन. लॉकएर1868
3लीथियम (Li)6.941जे.ए. अर्फवेडसन1817
4बेरेलियम (Be)9.0122एल.एन. वाऊक्वेलिन1798
5बोरॉन (B)10.811जे. एल. लुजेक, एल. जे. थेनार्ड, एच. डेवी1808
6कार्बन (C)12.0107अज्ञात3750
ईसा-पूर्व
7नाइट्रोजन (N)14.0067डी. रदरफोर्ड1772
8ऑक्सीजन (O)15.994शीले एवं प्रीस्टले1772
9फ्लोरीन (F)18.9984एच. मोइसन1886
10नियॉन (Ne)20.1797डब्ल्यू. रामसे व एम. ट्रेवर्स1898
11सोडियम (Na)22.9897एच. डेवी1807
12मैग्नीशियम (Mg)24.305जे. ब्लैक1755
13अल्युमिनियम (Al)26.9815एच. सी. ओर्स्टेड1825
14सिलिकॉन (Si)28.0855जे. बर्जेलियम1823
15फॉस्फोरस (p)30.9738एच. ब्रांड1669
16सल्फर (S)32.065अज्ञात
17क्लोरीन (Cl)35.453के. शीले1774
18ऑर्गन (Ar)39.948डब्ल्यू रामसे व जे. रेले1894
19पोटैशियम (k)39.0983एच. डेवी1807
20कैल्सियम (Ca)40.078एच. डेवी1808
21स्कैण्डियम (Sc)44.9559एल.एफ.निल्सन1879
22टाइटेनियम (Ti)47.867डब्ल्यू. ग्रेगर1791
23वनेडियम (V)50.9415ए.एम.डी.रियो1801
24क्रोमियम (Cr)51.9961एल.एन. वाऊक्वेलिन1797
25मैंगनीज़ (Mn)54.938जे.जी. गन एवं  आई. जी. कैम1774
26आइरन (Fe)55.845अज्ञात
27कोबाल्ट (Co)58.9332जी. ब्रांट1735
28निकल (Ni)58.6934ए. क्रॉन्सटेड्ट1751
29कॉपर (Cu)63.546अज्ञात
30जिंक (Zn)65.39अज्ञात
31गैलियम (Ga)69.723डि. ब्यासबाऊड्रेन1875
32जर्मेनियम (Ge)72.64सी. विंकलर1886
33आर्सेनिक (As)74.9216ए. मैग्नेस2500
ईसा-पूर्व
34सेलेनियम (Se)78.96जे. बर्जेलियम1817
35ब्रोमीन (Br)79.904ए.जे. बालार्ड एवं सी.जे. लोविग1826
36क्रिप्टॉन (Kr)83.8डब्ल्यू रामसे व एम. ट्रेवर्स1898
37रुबिडियम (Rb)85.4678आर. बुनसेन व जी. किरचॉफ1861
38स्ट्रोन्शियम (Sr)87.62डब्ल्यू क्रुकशंक1790
39वाईटरियम (Y)88.9059जे. गेबोलिन1794
40ज़र्कोनियम (Zr)91.224एम.एच. क्लापोर्थ1789
41नायोबियम (Nb)92.9064सी. हैचेट1801
42मॉलीब्डेनम (Mo)95.94के. शीले1778
43टेक्निशियम (Tc)98ए. जे.सेगर व सी. पेरियर1937
44रूथेनियम (Ru)101.07के. क्लाउस1844
45रोह्डियम (Rh)102.9055डब्ल्यू वोलेस्टीन1803
46पैलेडियम (Pd)106.42डब्ल्यू. वोलेस्टीन1803
47सिल्वर (Ag)   107.8682अज्ञात
48कैडमियम (Cd)112.411एफ. स्ट्रोमेएर एवं के.एस.हर्मन1817
49इण्डियम (In)114.818एफ. रीच व टी. रिक्टर1863
50टिन (Sn)118.71अज्ञात
51ऐन्टिमोनी (Sb)121.76अज्ञात3000
ईसा-पूर्व
52टेल्यूरियम (Te)127.6एम. वॉन रीचेन्स्टीन1782
53आयोडीन (I)126.9045बी. कर्टियस1811
54जेनॉन (Xe)131.293डब्ल्यू. रामसे व एम. ट्रेवर्स1898
55सीज़ियम (Cs)132.9055आर. बुनसेन, जी. किरचौफ1860
56बेरियम  (Ba)137.327शीले एवं डेवी1808
57लैन्थेनम (La)138.9055सी. मोसान्देर1839
58सीरियम (Ce)140.116जे. बर्जेलियस व डब्ल्यू हिस्लिंगर1803
59प्रसियोडाइमियम (Pr)140.9077सी. वॉन वेल्सबाख1885
60नियोडाइमियम (Nd)144.24सी. वॉन वेल्सबाख1885
61प्रोमेथियम (Pm)145जे. मरिन्सकी1945
62समेरियम (Sm)150.36एल डि ब्यासबाऊड्रेन1879
63युरोपियम (Eu)151.964एच. डिमैके1901
64गेडोलिनियम (Gd)157.25डि. मैरिग्नैक1880
65टर्बियम (Tb)158.9253सी. मोसेन्डर1843
66डिसप्रोसियम (Dy)162.5एल डी ब्यासबाऊड्रेन1886
67होल्मियम (Ho)164.9303जे. सोरेट व एम. डेलाफोन्टेई1878
68इरबियम (Er)167.259सी. मोसेन्डर1839
69थुलियम (Tm)168.9342पी. क्लीव1879
70वाईटर्बियम (Yb)173.04सी. मैरिग्नैक1878
71लुटीशियम (Lu)174.967जी. अर्बेन1907
72हाफ्नियम (HF)178.49डी. कॉस्टर एवं डि. हेवेसी1923
73टेन्टेलम (Ta)180.9479ए. इकेबर्ग1802
74टंगस्टन (W)183.84जॉन जोश एवं फोस्टो एल्युअर1783
75रीनियम (Re)186.207डब्लु. नोड्डाक व अन्य1925
76ओस्मियम (Os)190.23एस. टेनेंट1803
77इरीडियम (Ir)192.217एस. टेनेंट1803
78प्लैटिनम (pt)195.078ए.डि. उल्लोआ1735
79गोल्ड (Au)196.9665अज्ञात
80मरकरी (Hg)200.59अज्ञात
81थैलियम (Ti)204.3833डब्ल्यू. क्रूक्स1861
82लेड (Pb)207.2अज्ञात
83बिस्मथ (Bi)208.9804जी. एग्रीकोला1953
84पोलोनियम (Po)209पियरे व मैडम क्यूरी1898
85एस्टेटाइन (At)210डी.आर.मैकेंजी एवं के.आर. मैकेंजी1940
86रेडॉन (Rn)222फ्रेडरिक अर्नेस्ट1900
87फ्रैंसियम (Fr)223एम. पेरे1939
88रेडियम (Ra)226पियरे व मैडम क्यूरी1898
89
ऐक्टिनियम (Ac)
227ए. डेविरने1899
90थोरियम (Th)232.0381जे. बर्जेलियम1828
91प्रोटेक्टिनियम (Pa)231.0359एफ. सॉडी एवं अन्य1917
92यूरेनियम (U)238.0289मार्टिन क्लेप्रॉथ1789
93नेप्च्यूनियम (Np)237ई. मैकमिलन एवं पी. अबेलसन1940
94प्लूटोनियम (Pu)244जी. सीबोर्ग एवं अन्य1940
95अमेरिशियम (Am)243जी. सीबोर्ग एवं अन्य1945
96क्यूरियम (Cm)247जी. सीबोर्ग1944
97बर्केलियम (Bk)247जी. सीबोर्ग1949
98कैलीफोर्नियम (Cf)251जी. सीबोर्ग एवं ए. घिओर्सो1950
99आइंस्टीनियम (Es)252जी. सीबोर्ग एवं ए. घिओर्सो1952
100फर्मीयम (Fm)257जी. सीबोर्ग एवं ए. घिओर्सो1953
101मेण्डेलीवियम (Md)258जी. सीबोर्ग एवं ए. घिओर्सो1955
102नोबेलियम (No)259जी. सीबोर्ग एवं ए. घिओर्सो1958
103लोरेनसियम (Lr)262ए. घिओर्सो1961
104रदरफोर्डियम (Rf)261ए. घिओर्सो एवं  इवान फ्लेरो1964
105डब्नियम (Db)262घिओर्सो या  फ्लेरो1967
106सीबोर्गियम (Sg)266जी. सीबोर्ग1974
107बोरियम (Bh)264ओग्नेसियन1981
108हैसियम (Hs)277मुन्जेनबर्ग एवं अन्य1984
109मेइट्नेरियम (Mt)268मुन्जेनबर्ग एवं अन्य1982
110डार्म्स्टेडशियम (Ds)मुन्जेनबर्ग एवं अन्य1994
111रेन्टजेनियम (Rg)272एस. हॉफमैन1994
112युननबियम (Uub) या
कोपरनिसियम (Cn)
एस. हॉफमैन एवं वी. नीनोव1996
113युनुनट्रियम (Uut)2003
114युनुनक्वैडीयम (Uuq) या
फ्लेरोवियम (Fl)
1998
115युनुनपेन्टियम (Uup)2003
116युनुनहेक्सियम (Uuh) या
लिवरमोरियम (Lv)
2000
117युनुनसेप्टियम (Uus) 
118युनुनोक्टियम (Uuo)2006

आवर्त में कुछ विशेषता

  • प्रथम आवर्त में केवल 2 तत्त्व हैं, यह सबसे छोटा आवर्त है।
  • दूसरे और तीसरे आवर्त में आठ-आठ तत्त्व हैं। इन्हें ‘लघु आवर्त’ (short period) कहते हैं।
  • चौथे और पाँचवें आवर्त में 18-18 तत्त्व हैं। इन्हें ‘दीर्घ आवर्त’ कहते हैं।
  • छठे आवर्त में 32 तत्त्व हैं। यह सबसे बड़ा आवर्त है।
  • सातवाँ आवर्त अपूर्ण है।
  • छठे आवर्त के तीसरे वर्ग में परमाणु क्रमांक 57 से 71 तक के तत्त्व हैं। इन्हें ‘लैन्थेनाइड’ कहते हैं।
  • सातवें आवर्त के तीसरे वर्ग में परमाणु क्रमांक 89 से103 वाले तत्त्व हैं। इन्हें ऐक्टिनाइड (actinides) कहते हैं।
लेखक
भाषा हिन्दी
कुल पृष्ठ 10
PDF साइज़0.1 MB
CategoryChemistry

Read: Periodic Table PDF In English

तत्वों की आवर्त सारणी- 118 Elements Name List PDF And Periodic Table In Hindi PDF Free Download

2 thoughts on “118 तत्वों के नाम | Hindi Periodic Table PDF”

Leave a Comment

Your email address will not be published. Required fields are marked *

error: Content is protected !!